نویسنده: نجیب مایل هروی
چکیده:
این مقاله به بررسی «رسالهء خط» خلیل تبریزی (زنده در 943 هـ.) که چند سال پیش به تصحیح استاد ایرج افشار در ضمن مجموعه مقالاتی نشر یافته است (تهران،1374) می‌پردازد. نویسنده در ابتدا به اهمیت و سابقهء رساله‌های نوشته شده دربارهء خوش‌نویسی از حیث فرهنگی و همچنین گسترهء تمدنی آن می‌پردازد و سپس رسالهء یاد شده و مؤلف آن را معرفی می‌کند.آنگاه با مقایسه اثر باقی مانده از خلیل تبریزی،یعنی «جنگ غزلیات ترکی سلطان حسین بایقرا»و نسخهء«دیوان غزلیات ترکی» که به دست سلطان علی مشهدی-کاتب آثار رسمی عصر سلطان حسین بایقرا- در سال 895 هـ.کتابت شده است و نیز مقایسه رسالهء«صراط السطور»با «رسالهء خط».جعلی و منحول بودن آن را به اثبات می‌رساند و نشان می‌دهد که وی با این گونه رسالات و نوشته‌ها آشنا بوده است و نسخه‌اش را با طرح‌برداری از نسخه‌های معاصرانش.نقاشی و رونویسی می‌کرده و با پیرایه‌های گوناگون نسخه‌آرایی.آن را تشبیه و ماننده به اصل مأخود خود می‌ساخته است.
خلاصه ماشینی:
بررسی و سنجش خط شناسی و ساختاری دو نسخهء مذکور، به احتمال فراوان نشان خواهد داد که آیا خلیل تبریزی را می‌توان به حیث«کاتب»مجال طرح داد یا نه؟بسیار احتمال دارد که جنگ غزلیات ترکی سلطان حسین میرزا-که دارای ترقیمهء خلیل تبریزی می‌باشد،هم از نسخه بدل‌های غزلیات ترکی شاهی،که رقم اصل-یعنی ترقیمهء سلطان علی مشهدی را دارد-تلقی شود و نیز هم استبعادی نخواهد داشت اگر فقط ضبط ترقیمهء خلیل تبریزی،به«ید آن اضعف عباد الله المحتاج الی رحمة الله الملک الغنی»مسلم شود و کتابت و آرایه‌مندی آن به عهد میان سالی سلطان علی مشهدی نسبت مسلم یابد. آیا خلیل تبریزی چنین کاتب نسخه‌پردازی بوده که فقط جنگ غزلیات ترکی سلطان حسین میرزا را در میانهء سدهء 01 هجری کتابت کرده است؟ او چگونه کاتبی بوده است که نسخه‌اش را در 349 هـ. از روی نسخهء مکتوب«زبدة الکتاب المرحوم سلطان علی المشهدی»-یعنی 72 سال پس از فوت وی نویسانیده است و با آثار سلطان علی مشهدی آشنا بوده است و قطعا زبان و ادبیات ترکی را هم می‌فهمیده است؛زیرا غزلیات ترکی سلطان حسین میرزا بایقرا را کتابت کرده،اما چگونه او از پخته‌ترین و مرسوم‌ترین رسالهء خط روزگار خود -که صراط السطور (مداد السطور)، اثر سلطان علی باشد- بی‌اطلاع مانده است؟ این پرسشسی است که ادعای او در آغاز رسالهء خط به وجود می‌آورد.) ما احوال خلیل تبریزی را نخست از خلال عبارت‌های نه از او-بلکه خود بستهء او-بررسی می‌کنیم،سپس به نسخهء مکتوب او از جنگ غزلیات ترکی سلطان حسین میرزا برمی‌گردیم؛ زیرا آثار بعضی از کاتب‌شدگان ناکاتب و مؤلفان بی‌تألیف، سزاوار دور زدن است تا بدانیم که “آیین چرخ پایین”همچنان به چرخ است و این آیین را جز با “چرخ زدن” نمی‌توان شکافت.
بدون دیدگاه